Uluslararası kuruluşlara nazaran kamu bölümünde yolsuzluğun önlenmesi ve yolsuzlukla çaba için temel prensipler, yargı bağımsızlığı, basın ve tabir özgürlüğü, kamu işlerinin ve kamu mallarının düzgün idaresi, şeffaflık ve hesap verebilirlik olarak sıralanıyor.
Peki bu alanlarda Türkiye’deki mevcut tablo ne durumda?
Türkiye, Dünya Adalet Projesi’nin (WJP) bu yıl hazırladığı Hukukun Üstünlüğü Endeksi’nde 140 ülke ortasında 116’ncı sırada bulunurken, Hudut Tanımayan Gazeteciler (RSF) örgütünün 2022 Dünya Basın Özgürlüğü Endeksi’ne göre ise basın özgürlüğünde 180 ülke içerisinde 149’uncu oldu.
Medya özgürlüğü
DW Türkçe’ye konuşan Memleketler arası Şeffaflık Örgütü Temsilcisi Oya Özarslan, yolsuzluğun azaltılması için en değerli konunun medya özgürlüğü ve yargı bağımsızlığının tesis edilmesi olduğunu söylüyor. Özarslan, “Medya özgürlüğü olmadığı sürece, yani gazeteciler, araştırmacılar rahatça bir yargılanma korkusu olmadan yazamadıkları sürece olayların üstü kapalı kalacaktır” diyor.
Yolsuzluk vakalarının büyük bir kısmının aslında araştırmacıların, gazetecilerin, bunu soruşturan şahısların uğraşlarıyla çıktığına işaret eden Özarslan, lakin bir yargılanma korkusu olduğu sürece bunun üzerinde saklı bir baskı olacağını vurguluyor.
Her ay sistemli olarak basın özgürlüğü raporları açıklayan CHP Eskişehir Milletvekili Utku Çakırözer de yolsuzlukla gayrette özgür bir basının ve sivil toplumun büyük tesiri olduğunu vurguluyor.
“Türkiye’de tahminen de yolsuzluğun bu kadar yaygın olmasının nedenlerinden biri bilhassa AKP iktidarı devrinde basın özgürlüğüne getirilen kısıtlamalar” diyen Çakırözer, RTÜK, Basın İlan Kurumu üzere düzenleyici kurumların cezalandırma düzeneğine dönüştürüldüğünü, basın kuruluşlarının finans kaynaklarının kesildiğini hatırlatıyor. Çakırözer, bu durumun özgür, araştırmacı, sorgulayıcı haberler yapmanın önündeki en kıymetli mahzurlardan biri olduğunu tabir ediyor.
Son devirde erişim pürüzleri sorununun de basın özgürlüğünü kısıtlayan en değerli ögelerin ortasında yer aldığını lisana getiren Çakırözer, erişim manisi kararlarının en fazla yolsuzluk ile ilgili haberlere yapıldığına dikkat çekiyor. Çakırözer, “Ucu cumhurbaşkanlığına, cumhurbaşkanının etrafına, ailesine, iktidar partisine, AK Parti’nin yöneticilerine ya da mahallî yöneticilerine dokunan, yolsuzluk, rüşvet, kayırma, misyonu suistimal, vazifesi berbata kullanma argümanlarına ait haberlerin neredeyse tümü erişime engelleniyor” diye konuşuyor.
Medya Araştırmaları Derneği’ne nazaran Ekim 2020’de yürürlüğe giren Toplumsal Medya Maddesi’nin akabinde geçen bir yılda 1197 haber hakkında içerik kaldırma kararı verilirken, bunların 675’i yolsuzluk ve usulsüzlük haberlerine oldu.
Yargı bağımsızlığı
Uluslararası Şeffaflık Örgütü Temsilcisi Özarslan, ikinci olarak ise yargı bağımsızlığının önemine dikkat çekiyor. Yolsuzluk yapanların cezalandırılmasını sağlamak ve cezasızlık ya da ceza yahut ziyandan muaf olma döngüsünü kırmak için tesirli kanun yaptırımı gerekiyor.
Özarslan, “Gazeteciler ve araştırmacılar ne kadar yolsuzluk skandalı ortaya çıkarırsa çıkarsın, yargının üzerinde siyasi müdahaleler oluyorsa ne olursa olsun zati yargılanmıyorlar, cezalandırılmıyorlar algısı olacaktır. Cezasızlığın var olduğu yerde de yolsuzluk yeşermeye devam edecektir” diye konuşuyor.
Türkiye’deki yargının bağımsızlığının yolsuzluğa karşı zayıf bir halka olduğu yalnızca Hukukun Üstünlüğü Endeksi’nde değil Adalet Bakanlığı’nın istatistiklerinde de kendini gösteriyor.
Yolsuzlukla ilgili cürümlere bakıldığında en çok bilinen rüşvet, vazifesi berbata kullanma, nüfuz ticareti üzere kabahatlerde kovuşturmaya yer olmadığına dair kararların son 15 yılda gitgide arttığı görülüyor. Dava açılan konular neredeyse yüzde 10 kadar azalmış durumda. Resmi istatistiklere nazaran 2021’de rüşvetle ilgili soruşturmaların yaklaşık yüzde 34’üne kamu davası açılırken, dava açılma oranı nüfuz ticaretinde yüzde 26, vazifesi makûs kullanma hatasında yüzde 16 oldu.
Özarslan, “Bu da akla sanki yargı mensupları, savcılar ve yargıçlar, bu mevzuları biraz netameli bulup kendi üzerlerinde baskı yaratacağını düşünüp bundan çekiniyorlar mı sorusunu akla getiriyor. Zira yolsuzlukla ilgili cürümlerin hepsi, büyük bir kısmı siyasi kontaklı da olabiliyor” diyor.
Türkiye’de mevcut düzenlemelere bakıldığında yasal sistemin ve cezaların dünya standartlarında ve çok kâfi olduğunu vurgulayan Özarslan’a nazaran düzenlemelerin uygulanmasıyla ilgili külfetler var. Özarslan, cezaların büyüklüğünün değil katılığının caydırıcı olacağına vurgu yapıyor.
Oya Özarslan 17-25 Aralık yolsuzluk ve rüşvet soruşturmalarında siyasi kontaklı olan bireyler ya da siyasalların hepsinin bir halde birtakım düzenekler kullanılarak aklandığını hatırlıyor. Bunun büyük bir kırılma olduğuna işaret eden Özarslan, son periyotta kamuoyunu epey meşgul eden uyuşturucu ile ilgili skandallara dikkat çekiyor.
Bu soruşturmalardan birinde, süregelen yargılamada daha yeni birçok kişinin tahliye olduğunu söz eden Özarslan, “Yani bu türlü çok büyük, kamuoyunun dikkatini çeken konularda bu üzere ögeler aslında toplumun adalete inancını sarsıyor. Yolsuzluğun cezasız kalacağı, bilhassa de siyasi ilişkiler olunca bunun üzerine gidilmeyeceği tarafında bir kanı uyanıyor. Bu yüzden ne yolsuzluğu ihbar eden olabiliyor ne de yolsuzluğu ortaya çıkarmak için uğraşan bireyler bu hususların üstüne gidiyor. Yani otomatik olarak bir pürüz teşkil ediyor” sözlerini kullanıyor.
Şeffaflık
Yolsuzlukla çabada başarılı olan ülkeler, şeffaflık ve bilgiye erişim mevzularında uzun periyodik bir geleneğe sahip. Kamuda yolsuzlukla uğraş için kamu kontratı fırsatlarına tüm firmaların erişebilir olması gerekiyor.
Türkiye’de ise kamu ihalelerine bakıldığında şeffaflığın giderek azaldığı görülüyor.
Küresel seviyede yapılan çalışmalar, dünyada güç, üretim işleri, inşaat, madencilik, ilaç üzere endüstrilerin yolsuzluğa karşı en açık bölümler olduğunu gösteriyor. Bu dallardaki şirketlerin devletle münasebetleri, aldıkları ihaleler, bilhassa de müsaade ve ruhsat basamaklarının bürokratik olması bunda tesirli.
Uluslararası Şeffaflık Örgütü’nün raporlarına nazaran Türkiye’de Kamu İhale Kurumu kapsamında olan kamu alımları ortasında açık ihalelerin oranı geçen sene prestijiyle yüzde 59’a düştü. Öte yandan bu kapsam dışına çıkarılan TOKİ projeleri üzere mega projeler de kelam konusu. Bu projeler de büsbütün şeffaflıktan uzak bir biçimde ihale ediliyor.
Kapalı ihalelerin istisna kapsamında gerçekleştiğini, fakat istisna olabilmesi için bu oranın yüzde 3-5’i geçmemesi gerektiğini vurgulayan Özarslan, “Pandemiyle ilgili birçok konu da istismar edildi. Birtakım belediyeler, kamu kurumları, bakanlıklar, ilgisiz ihaleleri aciliyet halinin içerisine soktular. Bir ihaleyi sizin seçeceğiniz beşerler ortasından yapmak istediğinizde çok ülkü bir şey bu nitekim. Çok kullanışlı bir münasebet. O kullanışlı münasebetin daima içine sokularak birçok ihale kapalı kapılar altında yapılıyor. Ne sivil toplumun kontrolü var ne medyanın kontrolü kelam konusu olabiliyor” diyor.
Kamu idaresi ve hesap verebilirlik
Kamuda yolsuzlukla uğraş için kamu harcamalarını denetleyen kurumların aktifliği ve liyakat de kıymet taşıyor.
CHP’li siyasetçi Utku Çakırözer, Türkiye’de güçler ayrılığını ortadan kaldıran ve tüm yetkileri tek bir şahısta toplayan idare rejiminin yolsuzluğun artmasında ve yolsuzlukların üzerinin örtülmesinde tesirli olduğu görüşünde.
Sayıştay’ın kamu kurumları üzerindeki kontrol gücünü yitirdiğine dikkat çeken Çakırözer, Sayıştay raporlarına yansıyan çok değerli bulgular olmasına karşın sorumlu kamu kurumlarının birden fazla vakit hesap vermediğini söz ediyor. Çakırözer “Tabii bunların hepsi bu tek adam idaresinden kaynaklanıyor. Bankalardan tutun da bu bankaları denetleyen kurumlar ya da aklınıza gelebilecek tüm kritik kamu kurumlarının başındaki isimler, liyakate nazaran değil, başkana olan, tek adama olan sadakatine nazaran belirleniyor. Bu türlü olunca da doğal olarak liyakat olmadığı için kamuda işler etik kurallar çerçevesinde yürütülmüyor. Bu, hangi kamu kurumuna bakarsanız hepsine sirayet etmiş durumda” tabirlerini kullanıyor.
Öte yandan Türkiye’de son periyotta Meclis’e gönderilen maddelerle yedi defa mali af çıkarıldığına değinen Çakırözer, “Türkiye’nin FATF (OECD’ye bağlı Mali Aksiyon Vazife Gücü) tarafından kara para ile gayret konusunda gri listeye alınmasının en değerli sebeplerinden biri de bu. Birbiri gerisine çıkarılan mali aflar. Zira çok büyük ölçüde para, kaynağı bilinmeden, sorgulanmadan devlet tarafından resmen alındı ve Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde bu kanunlar geçerken, muhalefetin ya da sivil toplumun tenkitleri iktidar tarafından büsbütün kulak ardı yapıldı” diyor.
Türkiye’de yolsuzluk algısını güçlendiren bir diğer düzenlemenin de bu yıl içinde Meclis’ten geçtiğini tabir eden Çakırözer, “Artık TMSF kontrolündeki, idaresindeki şirketlere atanan kayyumların hiçbir yargısal bağışıklığı kalmadı. Yani ziyana uğrattığı, rüşvet aldığı, yolsuzluk yaptığı, yakınına paraları transfer ettiği o şirketlerle ilgili hiçbiri savcılar tarafından sorgulanmayacak. Bu çok vahim” diyor ve ekliyor: “Bu kayyumlar dediğimiz beşerler kim? Tek adam idaresi tarafından atanan isimler. O yüzden tek adam idaresi ve onun etrafında çevrelenen bu kontrolsüz yapı, Türkiye’de yolsuzluğun artmasına, kapsamının genişlemesine neden olan bence en kıymetli etken.”
Türkiye’de yürütmenin kurumların üzerindeki baskısının hesap verebilirliği ortadan kaldırdığına vurgu yapan Oya Özarslan da üst seviye kamu vazifelilerinin hesap verme kültürünün olmadığına, bu bireylerin mal varlıkları şeffaf bir formda kamuoyuyla paylaşılmadığı için sivil toplum ve medya tarafından servet transferi takibinin yapılamadığına dikkat çekiyor.
©Pelin Ünker